Wychowanie do empatii. Koncepcje teoretyczne, metody i programy wspierania empatii u dzieci w wieku szkolnym

Autor ma nadzieję, że książka będzie ciekawą propozycją zarówno dla badaczy chcących pogłębiać wiedzę na temat fenomenu empatii, jak i dla praktyków, którzy dzięki zagadnieniom przybliżonym w niniejszej publikacji mogą doskonalić swoją wiedzę teoretyczną i warsztat metodyczny. Ciągle bowiem brakuje w polskiej szkole aktywności rozwijających wrażliwość i uważność na drugiego człowieka.Empatia pojmowana jako zdolność do współodczuwania oraz rozumienia stanów innych osób jest jedną z najważniejszych umiejętności społecznych. Potrzeba napisania tej książki wynikła zarówno z doświadczeń praktycznych Autora – pracy wychowawcy i mediatora, jak i naukowych dociekań związanych z aktywnością zawodową na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.Książka, którą trzymacie w rękach, nie jest wyłącznie opisem programu – stanowi próbę integracji nowoczesnej wiedzy na temat empatii w ujęciu zarówno psychologicznym, jak i pedagogicznym. Intencją Autora było i jest przygotowanie koncepcji wychowania do empatii idącej „w poprzek” naukowych teorii – łączącej wiedzę z różnych dziedzin.Niniejsze opracowanie próbuje zebrać wiedzę dotyczącą różnych koncepcji empatii, zaprezentować własny model empatii oraz jego pedagogiczną operacjonalizację. Wychodząc zatem od klasycznych ujęć, w pierwszym rozdziale przedstawiono ewolucję pojęcia empatii – od pierwszych definicji, poprzez opisywanie jej w różnych paradygmatach psychologicznych, aż do prezentacji nowoczesnych modeli epizodyczno-procesualnych. Empatia bowiem była przedmiotem zainteresowania wielu teoretyków i praktyków, a doniosły wkład różnych koncepcji pozwolił na lepsze zrozumienie empatycznych procesów. Ujęcia modelowe, chociaż stanowią zawsze pewne uproszczenie tego bardzo rozbudowanego konstruktu, jakim jest empatia, pozwalają lepiej zrozumieć naturę tego fenomenu.Drugi rozdział poświęcony jest znaczeniu empatii i stanowi ważne podłoże teoretyczne dla postulatu wychowania do empatii. Uznając jej rozwijanie za istotny obszar oddziaływań pedagogicznych i edukacyjnych, należy w pierwszej kolejności pokazać potrzebę takich działań. Zebrane zatem w tym rozdziale wyniki badań prezentują koncepcje rozwoju empatii w ujęciu ewolucyjnym i w toku życia człowieka, a także udokumentowane związki empatii z szeroko rozumianymi relacjami społecznymi. Wysoki poziom empatii wiąże się w istotny sposób z pożądanymi zjawiskami, takimi jak: prospołeczność, kooperacja, zmniejszenie poziomu agresji, redukcja stereotypów i uprzedzeń, zdrowie psychiczne. Ludzie różnią się poziomem empatii, który zależy zarówno od wyposażenia genetycznego, jak i od środowiska, w jakim człowiek wzrastał. Badania pokazują, że jej poziom może się zmieniać nie tylko w zależności od sytuacji czy warunków środowiskowych. Mając na uwadze pozytywne skutki wysokiego poziomu empatii dla funkcjonowania społecznego, zasadny wydaje się postulat wychowania do empatii – zebrania wiedzy na temat różnego rodzaju czynników wpływających pozytywnie na poziom tej cennej umiejętności – szczególnie wśród dzieci i młodzieży.Dla rozwoju empatii ważne są zwłaszcza pierwsze lata życia dziecka i środowisko wychowawcze, w jakim ono wzrasta. Nie jest jednak prawdą, że w okresie późniejszego dzieciństwa nie można wpływać na jej poziom. Intensywny rozwój społeczny związany z pójściem do szkoły jest wspaniałą okazją do dalszego doskonalenia empatii – rozwijania potencjału dzieci wychowanych w sprzyjających warunkach, jak również „nadrabiania” zaległości u dzieci przejawiających pewne deficyty w tym zakresie. Stąd też wrażliwość, umiejętność „chodzenia w cudzych butach” i wczuwania się w stany innych osób była niemal od zawsze przedmiotem zainteresowania teoretyków i praktyków wychowania. Dlatego kolejny, trzeci rozdział zawiera przegląd różnych koncepcji wychowania do empatii, w tym stworzonych na długo przed pierwszym użyciem tego terminu.Opierając się na wiedzy dotyczącej psychologicznych i pedagogicznych koncepcji empatii, w czwartym rozdziale zaprezentowano metody i programy rozwoju tej umiejętności. Przegląd metod bazuje na autorskiej koncepcji wychowania do empatii uwzględniającej oddziaływania wychowawcze skierowane na wewnętrzne zasoby jednostki, jak również na czynniki kulturowo-środowiskowe. Ujęcie takie wykracza poza powszechny w polskiej oświacie model psychoedukacyjny lub korekcyjny (prewencyjny) i stanowi postulat kompleksowego podejścia do wychowania do empatii. W rozdziale piątym przedstawiono autorski program rozwoju empatii pod nazwą „Dobry kolega”, którego podstawowe założenia dotyczyły możliwości prowadzenia zajęć rozwijających empatię w ramach tradycyjnego systemu edukacji z wykorzystaniem środków dostępnych każdemu nauczycielowi. Program stanowi zaledwie jeden z elementów całego systemu wychowania do empatii. Ze względu na poważne deficyty tego rodzaju działań na końcu książki, w Dodatku, znaleźć można szczegółowe scenariusze lekcji poruszających tę problematykę oraz adaptację narzędzia (